Prawa i obowiązki pracownika na podstawie kodeksu pracy

Szczegóły: Autor: Sebastian - Biznesator; Kategoria: Praca i zarabianie

Spis treści

Jakie są podstawowe prawa i obowiązki pracownika - w tym BHP

Kodeks pracy to nie tylko zbiór przepisów regulujących relacje między pracownikiem a pracodawcą. To przede wszystkim fundament, na którym opiera się codzienne funkcjonowanie życia zawodowego w Polsce. Dla jednych jest to zbiór "oczywistości". Dla innych ... zaskakujące źródło informacji, które często bywa pomijane w codziennej praktyce.

Warto jednak znać swoje prawa, ale też - co równie ważne - swoje obowiązki. To właśnie dzięki jasnemu określeniu wzajemnych oczekiwań możliwa jest dobra współpraca, wzajemny szacunek i bezpieczeństwo pracy.

Czym tak naprawdę powinien kierować się pracownik, aby być w porządku wobec pracodawcy? I co może, jeśli czuje się niesprawiedliwie traktowany albo zagrożony? O tym wszystkim opowiemy w tym artykule.

Co należy do podstawowych obowiązków pracownika?

Pracownik nie przychodzi do pracy tylko po to, by "odrobić" godziny i wrócić do domu. Formalnie i prawnie rzecz ujmując, ma on szereg obowiązków, których przestrzeganie jest jego podstawową powinnością. Najważniejszym z nich jest wykonywanie pracy w sposób sumienny i staranny. Tylko co to właściwie oznacza?

Sumienność to nie tylko punktualność i obecność. To również zaangażowanie, dbałość o jakość powierzonych zadań i rzetelne ich realizowanie. Staranność natomiast dotyczy dokładności, unikania błędów, a także stosowania się do poleceń przełożonych - o ile są one zgodne z przepisami prawa i zawartą umową. Innymi słowy - jeśli przełożony poprosi Cię o wykonanie zadania zgodnego z Twoimi obowiązkami, nie możesz odmówić tylko dlatego, że nie masz na to ochoty. Jednak jeśli polecenie byłoby sprzeczne z prawem, masz prawo go nie wykonać.

Obowiązki pracownika nie kończą się jednak na samej pracy. Kodeks pracy zobowiązuje go również do:

przestrzegania regulaminu pracy,
stosowania się do ustalonego czasu pracy,
przestrzegania zasad BHP i przepisów przeciwpożarowych,
ochrony mienia zakładu,
dbania o dobre imię pracodawcy i zachowania tajemnicy informacji, które mogłyby mu zaszkodzić,
przestrzegania zasad współżycia społecznego w miejscu pracy.

Czyli mówiąc prościej - nie tylko pracujesz, ale robisz to uczciwie, lojalnie i z poszanowaniem wspólnoty, jaką tworzy zespół.

Co z zakazem konkurencji? Czy można dorabiać po godzinach?

Wielu z nas po pracy chciałoby dorobić - trochę na boku, zdalnie, może u znajomego. Czy można? Generalnie tak. Pracodawca nie ma prawa zabronić Ci pracy w innym miejscu. Ale ... są wyjątki.

Jeśli podpisałeś umowę o zakazie konkurencji, to sprawa wygląda inaczej. Wtedy musisz trzymać się jej zapisów. Taka umowa musi być na piśmie i jasno określać, czego nie wolno - zwykle to praca u konkurencji albo prowadzenie własnej działalności, która mogłaby zagrozić firmie.

Zakaz może dotyczyć nie tylko czasu, kiedy jesteś zatrudniony, ale też okresu po zakończeniu pracy. W takim przypadku należy Ci się odszkodowanie - minimum 25% pensji za ten sam czas, co zakaz. I nie - to nie jest "może", to obowiązek pracodawcy.

A jeśli nie podpisałeś żadnego papieru o zakazie? Wtedy możesz spokojnie dorabiać, gdzie chcesz - byle nie działać na szkodę obecnego pracodawcy. Lojalność nadal obowiązuje.

Bezpieczeństwo przede wszystkim - prawa pracownika w zakresie BHP

Czy masz obowiązek nosić kask, jeśli szef tego wymaga a istnieje realne zagrożenie? Oczywiście. Ale masz też swoje prawa. Kodeks pracy jasno mówi, że jeśli uznasz, że warunki pracy są niebezpieczne i zagrażają Twojemu życiu lub zdrowiu - możesz odmówić wykonania pracy. I co ważne - nie ponosisz z tego tytułu żadnych konsekwencji. Nadal przysługuje Ci wynagrodzenie.

To prawo obowiązuje również w przypadku, gdy nie czujesz się psychofizycznie zdolny do wykonywania pracy, która wymaga szczególnej sprawności. Jeśli np. pracujesz na wysokości i masz zawroty głowy - nie musisz ryzykować. Masz pełne prawo się wycofać, o ile poinformujesz przełożonego.

Z drugiej strony - pracownik również ma obowiązki BHP. Musi znać zasady, przechodzić szkolenia, używać odpowiednich środków ochrony (np. rękawic czy maseczek) oraz dbać o porządek i sprzęt. Jeśli zauważy zagrożenie - powinien nie tylko poinformować przełożonego, ale i ostrzec współpracowników.

W Polsce corocznie dochodzi do kilkudziesięciu tysięcy wypadków przy pracy, a wiele z nich można byłoby uniknąć, gdyby zarówno pracownicy, jak i pracodawcy poważnie podchodzili do kwestii BHP.

Obowiązki kierowników i przełożonych - nie tylko "rządzić"

Wbrew temu, co się czasem myśli, szef to nie tylko ktoś, kto rozdaje zadania i patrzy na zegarek. Kodeks pracy jasno mówi - osoby kierujące pracownikami, czyli brygadziści, kierownicy, menedżerowie, mają swoje konkretne obowiązki. To oni odpowiadają za to, żeby warunki pracy były bezpieczne, sprzęt działał jak należy, szkolenia się odbywały, a przepisy BHP nie były tylko kartką na ścianie.

Muszą też egzekwować te zasady od zespołu i wdrażać zalecenia lekarskie, np. dotyczące osób z ograniczeniami zdrowotnymi.

A co jeśli tego nie robią? Cóż ... mogą ponieść konsekwencje. I to nie tylko w firmie - w niektórych przypadkach nawet przed sądem.

Pracownik ma nie tylko obowiązki, ale i konkretne prawa

Nie samymi obowiązkami człowiek żyje - pracownik ma też konkretne prawa. Może liczyć na wynagrodzenie, urlop, bezpieczne warunki pracy, równe traktowanie i szacunek. Pracodawca ma też obowiązek jasno przedstawić warunki zatrudnienia, nie może naruszać godności pracownika ani tolerować mobbingu czy dyskryminacji.

Jest też coś, o czym mało kto wie - masz prawo odmówić pracy, jeśli czujesz, że zagraża Twojemu zdrowiu lub życiu. Nie trzeba czekać aż dojdzie do wypadku. Wystarczy, że widzisz realne zagrożenie. Zgłaszasz to przełożonemu i tyle - nikt nie ma prawa Cię za to ukarać.

Mało tego ... jeśli jesteś zbyt zmęczony, rozbity psychicznie albo zestresowany do granic, możesz wycofać się z pracy, która wymaga pełnej sprawności. Oczywiście po wcześniejszym poinformowaniu przełożonego. To też jest w kodeksie.

Tajemnica zawodowa i dobro zakładu pracy - co to właściwie znaczy?

Wielu pracowników nie zdaje sobie sprawy, że złamanie tajemnicy zawodowej lub działania na szkodę zakładu pracy może mieć poważne konsekwencje. I to zarówno dyscyplinarne, jak i finansowe. Kodeks pracy jasno mówi: pracownik ma obowiązek chronić informacje, które - ujawnione - mogłyby zaszkodzić pracodawcy. Dotyczy to nie tylko tajemnic handlowych, ale także danych dotyczących klientów, strategii firmy, a nawet sytuacji finansowej.

Co ciekawe, ten obowiązek obowiązuje nie tylko podczas zatrudnienia, ale często także po jego zakończeniu. Szczególnie wtedy, gdy podpisano umowę o zakazie konkurencji lub poufności.

Chronić dobro zakładu pracy - co to właściwie oznacza w praktyce? Chodzi o to, by nie działać w sposób, który podważa reputację firmy, nie szkodzić jej wizerunkowi czy relacjom z klientami. Przykład? Opowiadanie kompromitujących historii z życia firmy w mediach społecznościowych może być uznane za działanie na jej szkodę. A w skrajnych przypadkach za podstawę do rozwiązania umowy w trybie dyscyplinarnym.

Praca i życie prywatne - gdzie przebiega granica?

Coraz częściej pojawia się pytanie, czy pracodawca ma prawo ingerować w życie prywatne pracownika. Czy może sprawdzać jego konta społecznościowe? Zabraniać pracy u konkurencji po godzinach? A może nawet wymagać określonego stylu ubioru poza godzinami pracy?

Odpowiedź jest złożona. Co do zasady - nie. Pracodawca nie ma prawa ingerować w życie prywatne pracownika, o ile to nie wpływa negatywnie na wykonywanie obowiązków zawodowych albo wizerunek firmy. Jeśli jednak pracownik publicznie krytykuje swojego pracodawcę w sieci, publikuje treści sprzeczne z etyką firmy albo jawnie łamie zasady obowiązujące w miejscu pracy - pracodawca może wyciągnąć konsekwencje.

Z kolei jeśli chodzi o styl życia, preferencje polityczne, religijne czy towarzyskie - to prywatna sprawa pracownika, a jakakolwiek dyskryminacja z tych powodów jest nielegalna. Kodeks pracy chroni pracownika także w tej sferze, nakładając na pracodawcę obowiązek równego traktowania i poszanowania godności osobistej.

Czy można odmówić pracy w niedzielę? I co z pracą zdalną?

W świetle Kodeksu pracy, zatrudnianie pracowników w niedzielę i święta jest dozwolone tylko w ściśle określonych przypadkach, np. w służbie zdrowia, transporcie czy gastronomii. Jeśli nie pracujesz w takim sektorze, co do zasady nie powinieneś być zmuszany do pracy w te dni. A nawet jeśli pracujesz - przysługuje Ci inny dzień wolny.

W ostatnich latach głośno było też o pracy zdalnej. Nowelizacje przepisów wprowadziły jej jasne uregulowanie. Obecnie możliwa jest zarówno praca zdalna okazjonalna (do 24 dni w roku), jak i praca zdalna regularna, jeśli zostanie to uzgodnione z pracodawcą. Co istotne - pracodawca musi zapewnić odpowiednie narzędzia do pracy zdalnej, a także pokryć związane z nią koszty, jak np. zużycie prądu czy internetu.

Co grozi za niewywiązywanie się z obowiązków?

Spóźniasz się notorycznie? Ignorujesz polecenia? Masz regulamin za nic? Pracodawca ma wtedy pole do działania - może wystosować upomnienie, dać naganę, a nawet sięgnąć po karę finansową. Jednak żadna kara nie może być "z kapelusza". Musi być uzasadniona, zgodna z przepisami i proporcjonalna do przewinienia.

A co jeśli sprawa jest poważna? Kradzież, sabotowanie pracy, łamanie zasad BHP na grubo, albo - co się niestety zdarza - przyjście do pracy pod wpływem. Wtedy w grę wchodzi tzw. dyscyplinarka, czyli zwolnienie bez wypowiedzenia.

Ale nawet wtedy nie jesteś bez szans. Jeśli uważasz, że zostałeś potraktowany niesprawiedliwie, możesz z tym iść do sądu pracy. I nie - to nie jest rzadka praktyka. Ludzie wygrywają takie sprawy, jeśli potrafią to dobrze udowodnić.

Na koniec - czy znasz swoje prawa i obowiązki?

Coraz więcej osób interesuje się tym, co im przysługuje w pracy. Ale prawda jest taka, że wielu nadal nie zna nawet podstaw. A przecież brak wiedzy to nie usprawiedliwienie - może wręcz narobić kłopotów. Niektórzy nie wiedzą, że mają prawo odmówić pracy, jeśli czują się zagrożeni, i że za taki czas nadal przysługuje im wynagrodzenie. Inni myślą, że muszą wykonać każde polecenie przełożonego - nawet jeśli jest sprzeczne z prawem.

Z drugiej strony - pracodawcy też często mają powody do narzekań. Pracownicy lekceważą zasady BHP, nie zgłaszają niebezpieczeństw, ignorują porządek pracy. Gdzie w tym wszystkim balans?

Odpowiedź jest prosta - edukacja. Otwarta rozmowa. I zwykła uczciwość. Bo dobra współpraca opiera się nie tylko na przepisach, ale też na wzajemnym szacunku i zrozumieniu.

Czy warto znać kodeks pracy? Zdecydowanie tak.

Nie musisz być prawnikiem, by wiedzieć, że masz prawo do bezpiecznego miejsca pracy, szacunku, odpoczynku i równego traktowania. Ale jednocześnie musisz być świadomy, że praca to nie tylko przywileje - to również obowiązki. Kodeks pracy nie powstał po to, by kogoś ograniczać, ale by tworzyć warunki do sprawiedliwej i godnej pracy.

Znasz swoje obowiązki? Wiesz, że masz prawo odmówić pracy, jeśli zagraża Twojemu zdrowiu? Rozumiesz, na czym polega zakaz konkurencji? Te i wiele innych tematów to nie tylko "prawnicze szczegóły", ale realne zasady, które mogą Ci pomóc (lub zaszkodzić), kiedy najmniej się tego spodziewasz.